Unfiltered notes on the Beni Amer in Tigrinya by Abba Kibrom Tseggai

Unfiltered notes on the Beni Amer in Tigrinya by Abba Kibrom Tseggai 

based on a local history research

مخطوطة عن البني عامر بالتقرنية كتبها أبا كيروم ظغاي من خلال بحث للتاريخ المحلي

ምናዓምር

ኣሸራ 17/7/82

ባህሊ

በየድ አረይ ንደጊያት ኃይሉ ክሕግዝ ኣንጻር ራእሲ ወ/ሚካኤል ክዋጋእ ምስ ሞተ ወዱ ሕመድ አረይ? ኣብ ሳብዕቱ ንሬሳኡ ዘምጽኤ ካብ ግብሪ ናጻ እብሎ ስለ ዝበሎ ንኣብ ራዪት ኣቦኡ ከይዱ መሽሚሹ ንዘሎ ካብ መቃብር ኣውጺኡ ኣብ ኣምበየድ ቀበሮ። በዚ ካብ ግብሪ ነታብ ናጻ ኮነ። ብዝጸርፍዎ ድማ ወድ ረፋዕ ግናደት ተባህለ።

ኣብ ረይት በዚ ገጽ ካብ ነታብ ምስ ረኸበ ሕሱም ኮነ። ንኣብነት ሰብ ዓድ ዘማት ንኣድማይ ክሓርሱ ምስ መጹ ኣብኡ ንናውቲ ዓብዑር ሰቂሎም ንዝሓደግዎ ድኅሪኦም መጺኡ ብምዝማት ንዓድ ደማት ወሲዱ ንሰብ ይዕድሎ ነበረ።

እግልና ሓርም ሓቴ ኢወደና ማል ክስተናይ ምንድንበልዕ ቢሉ ደፊሯብ ምዝራብ በጺሑ ነበረ።

ብዙኃት ኣወዳትን ኣዋልድን ወሊዱ ነበረ። ግዳ ሎሚ ኵሎም ጠፊኦም ሓደ በሃመድ ሓምድ ኣብሪት ተሪፉ ግራውቶም ወሪሱ ኣብ ዳመር ኮይኑ ብብላዕ ርብዒ ይነብር ኣሎ። እዚ ድማ ሳዕቤ ሓራሙ እዩ። 

ካብ ነታብ ሎሚ ዘለዉ

ካብ ደቂ በየድ ሎሚ ዑስማን አረይ በየድ ዳመር - ቀሮትነጃር ይርከብ።

ባህመድ ሓምድ አረይ ኣብ ሕርኮክ ይርከብ

ሳልሕ ባህመድ አረይ ኣብ ከሰላ ይርከብ

ካብ ዓድ አረይ ሕመድ ፍካክ ሓመድ ሓምድ  ጸማም ሓልያይ ተሪፉ ኣሎ ኣብ ዓድ አረይ ይነብር ብዝተረፈ እቶም ዝሓልቡ ዝነበሩ ሰብ ሕንተተረ ገረዊት ደቂ ሓምድ እድሪስ ይርከብ።

ሽንግራ ተድሮስ ወይ ሕመድ ተድሮስ ዝብሃል ምናዓምራይ ጓሳ ናይ ቍርባን ዝነበረ ቀደም ኣምሓራ መጺኦም እንተባህለ ካብ ሺተል ናብ ኮከን ደጋ ንኸይድ ካብኡ ናብ ሆሻይት እውን ንበጽሕ። ብኣኡ ፉጅ ወይ ጎም ዝበሃሉ እንተመጹና ድማ ናብ ሺተል ንምለስ ነበርና። ኮከን መሬት ባደንን ባርን እዩ። በዚ ብጊዜ ጣልያን ንሳቶም -ደበን ጣልያን ወሰራ ደጋ ኮከን ወኢሓድራ ቢሎም ይሓልዩ ነበሩ ይብል።

ዓድ ሕመድ ኣብ ቁሽ ኣብዚ ሎሚ ቍርባን ዘለዎ ይነብሩ ነበሩ። ካብኡ ገርገር ምስ ጠዓሞም ኣብኡ ከይዶም ተቀመጡ። ንሶም ኣብ ቁሽ ከለዉ እዚ ቀሮትነጃር ኣእዋም ሸበት ጫዕተው (ቀንጠብ ጸዓዲት) ብትግረ ነጃር ዝበሃሉ ከም ዓርኮከባይ ነዋሕቲ ነበረ። ሓረምዝ ዓካዓካ (ሓጅር) ክበልዕ ምስ ዝደሊ ደፊኡ የውድቆ። ካብኡ ጸጊቡ ቁሽ ወሪዱ ማይ ክመጺ ከሎ እተን ማልና ይገልባ ቢሉ የድግም ነበረ።

ኣብዚ ግራተይ መቅጠን ይብል ቍርባን ኣናብስ ተባዕታይን ኣንስታይን ይነብሩ ነበሩ። ካብኡ ሕዳረብ ንእንበሳ ኣብ’ቲ ወሰን ተድሮስ (ኣቦኡ ንሽንግራ) ዝበሃል ኃያል ሰብኣይ ኢሎም ምስ ሓብርዎ ኣብኡ ምስ መጸ ተድሮስ ወፊሩ ምስ ወዓለእትው ቢሉ ካፍ ክብል ከሎ ማይ ከይሰተየ ኣንበሳ ብብርኩ ዓልዒሉ ኣብ ወሰን ኣውጺኡ ዓጠዓዒሙ ምእንቲ ክሕዞ ብዘንበሮ ተሮስ ብኢዱ ብዝጸፍዖ ንየው ኣብጽሖ። ሽዑ ቡዕ ቢሉ ከደ ይብል። ተዎድሮስ ድማ ንገዛኡ ተመሊሱ ብኣኡ ክሕንክስ ምስ ነበረ ሞተ። ተድሮስ ቀደም ምስ ፈረስ እንተተቀዳደመ ንፈረስ ብእግሩ ዝቅድም ዝነበረ ንኢራብ ድማ ኣርኪቡ ዝሕዛ ዝነበረ እዩ።

ሽንግራይ ወድ ተድሮስ ከምዝብሎ ዳውረት ምዓምር ኣብ ምድሪ ባደን ባር እናኸዱ ክሳብ ሥጋ ሰብ ጠቢሶም ይበልዑ ምንባሮም ይነግር።

ብተወሳኺ ኣብ’ቲ ልዕሊ ገዛኦም ቁሽ ዳውረት ሠፊሮም ከብቲ ይኹና ኣግማል ዝበልዑ ዝነበሩ ናይተን ዝበልዕወን እንስሳ ኣሳእል ከምዘሎ እንኪሕብር ናይቶም እተቀትሉ ዋናታተን ኣሳእል እውን ኣብ ከውሒ ተሳኢሉ ይርከብ ይብል።

ካብኡ ሓመድናካ ናድር መጀመርያ ኣብ’ዚ ልዕሊ ክፍለ ባርያይ ዝሓርሶ ግራት ስንሲ መትታዅ ሰፊሩ ኣጣየሶ።

ደጊያት ኃይሉ ኣብ ቁሽ ዳርጋ ዓመት ተቀመጠ። ወተሃደራቱ ንዓጣል ኣብ ክንዲ ዝሓልብወን ይልሕኩወን ነበሩ።

ዒን ሓሪስ ዔላ ኣቡነ ዮሓንስ ነበረት ሎሚ ነጽፋ የላን።

ርክብ ምናዓምርን ብሊን

ብሊን ምስ ምናዓምር ክትሊ ነበሮም። በዚ መሰረት ሊለት ዳመር ካብ ዓዲ ብሮት ኣብ ዓድ ኣረይ ሹሞም ኣተወት ክልተ ወለደት ሃህመድን ሓምድን።

መዲና ገንድር ዓድ ኢደከል ኣብ በየድ ጨማቍ ሕመድ (ገርገር) ኣቲያ ንእኩት ወለደት ውላድ የብሉን ባህልቢ ኤሎስ ኣተስከሮ።

ንዓይድብ ሓውቲ ሃኪን መዲን ውቤ ዝቀተሎ ኣብ እኩት በየድ ኣእቲዩዋ ነበረ። ንሳ ካብኡ ንዓሻ ትወልድ። ንዓሻ ድማ ሰይድና ዕስማን ዓድ ሸክ ካብ ሳሕል ተመርዒይዋ ንሰይድና መሓመድ ወለደት። ዓሻ ንሕመድ አረይ ጓል ሕውቦኡ ስለ ዝነበረት ምስኡ ኣቀመጣ።

እዚ ክትሊ ግን ብዙኅ ኣይሰርሐን። መጀመርያ ኣብ ሕነ ኣሠናይ ዓብደርሩኅማን ዝሃረሞ ዓብደላ ወድ ኣስኮታ ምንዓምር ኣብ ከዋክን ኣብ ግራት ዓዲ ዓዋተ ማሕድሮ ንዝነበሩ ዑቍባተድሮስን መስቀል ተ/ሚካኤልን ብለይቲ ሓደጋ ወዲቆም ቀጥቂጦም መይቶም ቢሎም ሓደግዎም። ምስኦም ዝጸንሐ ጅሚዕ ዓብደል መሊቁ ወጺኡ መርድእ ኣውጺኡ ቀልጢፉ ስለ ዝተረድኡ ደሓኑ።

እኩት ንዝሃረሙን ንናውቲ ማሕረስ ዝሰርቁን ክሕብር ምስ ተሓተ ብምእባኡ ንክትሊ ጠለመ።

ሕመድ አረይ ድማ ምስ ዓጠል ብሊን ዝሰረቁ ብልዕ ውዒሉ ኣብ ሩባ ኣሸራ መጺኡ ስለሙን ክሕብር ምስ ሓተቶ በርካ ባባቱ ብዙኅቱ ባደኑ ወባርያኡ ብምባሉ ተቃበጹ። ጽኒሑ ወድ በዳር ማሕሙድ ምስ ዑ/ተድሮስ ዓረኸ። ካልኦት ድማ እዚ ቀደምን እንታይ ገይሩ ሎምን እንታይ ይገብር ቢሎም ክዛረቡ ተፈልጠ።

እዞም ምንዓምር ንመሬት በርካ ናብ ነፍሶም ክመልሱ ናቶም ታሪኽ ይህብዎ።

እምሸሪፍ ንፈቅያ ብሮት  ሸብቍ ይብልዎ። ሸኽ ሸሪፍ ዝበሃል ኣብ’ቲ ተርተረት ፈቅያ ብሮት ተቀሚጡ ነበረ። እቲ ዓዲ ድመል ድሉኵ ኣብ ትሕቲ ኩርባ ነበረ፣ ሎሚ ድማ ዓድ ዓረይ ኮይኑ ይርከብ። እቲ ሽኽ ኣብ’ቲ ኩርባ ዝሰግደሉ ኣብ ከውሒ ኣጻብዑን ኣብራኹን ተቀሪጹ ኣሰሩ ይርአ። ከማኡ ኣብ ሺተል ኪንየውእምፍደላብ ከውሒ ሰይድና ምስተፋ ዝሰግደሉ ዝነበረ ብከማኡ ተቀሪጹ  ይርአ። ምስኡ እቲ ፈረሱ ደው ዝበለሉ ሾኾና ፈርሱ ኣሰሩ ይርኤ።

ኣብ ደምባዕ ስግር እቲ ሩባ ኣነ ባዕለይ ዝረኣኹዎ ዖና ቤተ ክርስቲያን ምርባዓት መንደቁ ተሸራሪፉ ነበረ። እብዚ እዩ ምናልባት ብሊን 7 ማርያም ቲኻ ዘሕለፉ። ሎሚ ኣሰሩ ኣይ ፍለጥን።

ቍርባን ዓዋተ

ሓጋዝ 2/10/83

ባህሊ

ብዘመን ጊላውደዎስ ሸካይ ካብ ተርቀ እዙዝ በየድ (ብውቤ ካብ 7 ኣሕዋቱ ንበይኑ ዝተረፈ) ምንዳል ሜካል፣ ኢያይ ተስፈስ፣ ጭሩም አወድ፣ ጭሩም መነዓይ፣ ሕመድ ሓረባ፣ ነጋሲ ደርማስ፣ ልጃጅ ትንስኤው ካብ ጣውቀ ነታብ በብጊዜኡ በብፍላይ እናዘረፉን ሰብ እናጨወዩን ንብሌን ስለ ዝሕሰርዎም ካብ ሺተል ተሓባቢሮም ኣባረርዎም። ኣብ ሆሻይት ድማ ኣስፈርዎም። በዚ ድማ ኣብኡ ክቅመጡ ሓምድ ወድ ደማት ብናፍቆት “ኢድግለል” ክብል ”ኢሺተል” በለይብሃል። ካብኡ ነታብ መኺሮም ኣብ ብሌን ከትሊ ደሊዮም ኣዋልድ ብሌን ኣእተዉ፤ ኣብ ሺተል ድማ ተመልሱ።

ሽዑ ዘእተውወን ኣዋልድ፡-

ካብ ዓዲ ሕዝባይ ሽዕበት ጓል ድለስ

ካብ ገብሻ ጓል ደሪዕ እዙዝ

ካብ ፈዛዕ ጓል ሓሳማ ነበራ፤ ካብ ወገን ተርቀ እውን ነይረን ሕጂ ኣይዝክረንን። ብሌን ግን ኣዋልድነታብ ኣየእትዉን ነበሩ ንዒቆምወን ኣይእሙናትን እየብ ብምባል።

ሓምድ  ሕመድ  ፋና

1/9/83

ባህሊ

ምምዳብ መሬት ዓድ ዓልበኪት

ኣብ ጊዜ ጣልያን ሕመድ አረይ ንዘማት ኡኩት ኣእሲሩ ምስ ተሾመ ንዓድ ዓልበኪት ምምሕዳር መቅርሓዮም። ነዚ ስራሕ ወኪል ንሓዉ ምንኣሱ ናፍዕ ገቢሩ ከፋፈሎም።እቲ ምክፍፋል ድማ ከምዚ ዝኽተል  ነበረ።

ዓድ ሕመድ  ሰብ ኣግማል ኢኹም ገርገር ተቀመጡ በሎም።

ዓድ ዕመር ሰብ ኣሓን ዓጣልን ኢኹም ዖብለት ተቀመጡ በሎም

ዓድ አረይ ወድ ሕመድ ፍካክ ብኣሓ ጽጉባት ኢኹም ኣብ ስምጥ ወድ ንሱር ተቀመጡ በሎም

ዓድ ደማት ወኡኩት ከብቲ ኣግማል ኣጣል ዝመልኣኩም ኢኹም ኣብ ሺተል ትሕቲ ፈለስቲ ተቀመጡ በሎም

ሕጅ ደቂ ቶተል አብረይት፣ ሓምድ ዓበ፣ ወበኪት፣ ሙሳ ወድ ሸንክሓይ ሃብታማት ሰብ ከብቲ ኢኹም’ሞ ካብዚ ዳመር ፈልከት ኣይትበሉ በሎ። ፍካክ ወድ ሙሳ (ትግረታይ እዩ) ዓብይ ሰብኣይ ስለ ዝነበረ ንኣኡ ዳኛ ገቢሩ ናብ ዓድ ፍካክ መደቦም። ኣስፈዳይ ቤት ሓጪር ካብ ሳሕል ነበረ።ናፍዕ ወድ አረይ በዓል ከብቲ በር ዕረይ ዝነበረ ኣብ በርዕረይ ቦታኡ ሓዘ። ንፍካክ ወድ ሙሳ ግን ብላዕሊ ከምዝቅመጥ ገበሮ።

ንሱ ብከምዚ ምስ መደቦም ድሓር ጣልያን ብፍቃዱ ንመንሱራ ሰፊሮምዓዲ ገበርዋ። ዓድ ንሱር ምክፍፋል ካብ ኮነ ንሕና ብዙሓት ኢና እዚ ሺተል ኣይኣኽለናን ወሰን ንወጽእ ቢሎም ኣብ’ዚ ሎሚ ዘለውዎ ቦታ ተቀመጡ።  እዚ ከምዚ ከሎ ዓድ አረይ ወድ ደንገር ካብ ዓድ አረይ ስምጥ ንሱር ተፈሊዮም ንማይ ክቀርበልና ቢሎም ኣብ ዓድ አረይ ገንኦ ተቀመጡ።

ሕመድ አረይ እዚ ክገብረ ሓምታዝበቍሎ መሬትና እዩ ይብል ነበረ። እዚ ከምዚ ከሎ ካብ ብሌን ሓጎስ ገርዛን ትኵሩራይ ሓመድናካን መጺኦም ምሳኻ ክንቅመጥ ምስ በልዎ ንሱ ኣብ’ዚ ቀሮትነጃር ኣፍቀደሎም።ባይቶ ሕመድ አረይ ዝነበሩ ዓበይቲ እዞም ዝኽተሉ ነበሩ፡-

1. በጋር  ዓሊ ወድ በሀመድ
2. እድሪስ ወድ ብሀመድ ኣሽዋክ - ዓድ በየድ
3. ዓሊ ወድ መሓመድ በጋር
4. ኣድም ዓብደላ ወድ በሀመድ - ዓድ በየድ
5. ቀጨጭ ኡኩት ወድ በየድ ወድ እድሪስ
6. ሕመድ ፍካክ                               ዓድ ዘማት

ሕመድ አረይ እዚ ዝስዕብ ኅላይ ሓለየ

ንጋረትና እምፍደል መን ተምትማ እብእደ

ቁሽ ለምድር ዓድ ሕመድ ድመል ድሉኵ ለድገ

ፋቅፋቅ ለምድር ዓድ አረይ ዓብር ዲቡ ወደለ

ድመልና ርሳስታ ርሳስ ዓጭም ሰብር ወለዋለ

ድመልና ቦርለታ መን ሳፍያ እብ እደ

ነዳብጦም ኣክትበት አስክ ጎፎም እንደለ

ሕና ወበት አቡና ሰኔት ሕድ ኢንስኤ።

ፈረጅ ዕመር

ባህሊ

ምናዓምር

ንሓምድ ዘማትን በየድ ሕመድ ዓልበኪት ደጊያት ኃይሉን ተጻይ መርዕድ ክሕግዝዎ ለመኖም። በየድ ኣድሓርሒሩ ድሓር ግን ቶተል ተታሊሉ ኣተወ። ብልቡ ሰዓቦ። ሓምድ ግን ሕራይ ቢሉ ብምስጢር ምስ መርዕድ ተራኺቡ ዓዲ ንኣምን ምስ በጽሐ ብጎዳጕዲ ኩናት ከይኣተወ መለቈ። በየድ ግን ኣብ ኣኾራት ክዋጋእ ሞተ።

ድሕሪኡ በዚ ሰበብ ከረምቲ ዓድ ዘማት ኣብ ቀርዖበል መሪር ከልሕሱ ከለኡ ንከዝምቶም ኣምሓር ኣምጺኡ መጋርያኦም ኣርኢዩ ይተርፍ። በጋጣሚ ግና ዓድ ዘማትን ኣብ ባርባሮ ፍናን ዓልባናይ ኣብ መጋርያ ዓድ በየድ ለዊጦም ዓድ በይድን መጋርያ ዓድ ዘመት ኣብ ቀርዖበል ሓሊፎም ስለ ዝጸንሑ ተዘምቱ።

ሽዑ ዓድ በየድ ተዘሚቶም ምስ ከብቶም ምስዝ መጽእዎ ንስኹምከ እንታይ ክትገብሩ ኣብ ደምበ ዓድ ዘማት ትፀንሑ በሎም ይበሃል።

ወ/ስላሴ አነቢ

ባህሊ

በርቅ ሓደምበስ ካብ ባርያ ዘሚቱ ንሓጃ መሐመድ (ሀበረዳ) ተመርዓአ። ካብኣ ንነጊእ ወለደ። ነጊእ ንናድርን ንመናድርን ኣድኦም ቤት ብጀ ነበረት ከማኡ ንአብርሀ ኣዲኡ እዃራ ወለደ።

በርቅ ብርእሱ ዳውራይ ነበረ። እዚ ሓለገት ክሊት ንሱ ካብ በረኻ ዘምጽኦ እዩ። ኣሕዋቱ ፈሪሆም ምግባሩ እንኪኣብዩ ንሱ ንበይኑ ይገብሮ ነበረ። ካብኡ ንሱ ንበይኑ ኣብ ቦሳ ተቀመጠ።ደቂ ኣቦኡ ኦኣዲ ብሮት ብዋይዲብ ከዝምትዎ ተበገሱ። ንሱ ሰሚዑ ከብቱ ብተከና ኣውፈረን በዚ እቶም ዘመቲ ምስ ሰኣንወን ካብ ከረን ንወገን ቦጉ ዝወፈራ ከብቶም (ናይ ዓዲ ብሮት) ዘሚቶም ንበረኻኦም ከዱ። ዓዲ ብሮት ሽዑ ኣብ ከረን ኮፍ ቢሎም ዕሻሽ ናይ ዝተዘምታ ከብቲ በርቅ ክርእዩ ክቋመቱ ዝወዓሉ ምስ ረኣዩ ጽቡቅ ኮነ በሉ። ድሓር ግን ከብቶም ምስ ኮና ሰንበዱን በኸዩን።

ናድር ኃያል ስለ ዝነበረ ኣሕዋቱ ናብ ራእሲ ኣሉላ ከሰስዎ። ንሱ ድማ ናብ ዓደርደ ናብ ዘማት እኩት ተኸተሉ ነበረ። በዚ ደቂ ሓውቦኡ ከም ሲላ ከይገብሮም ፈሪሆም ለሚኖም መለስዎ። ሰበይቱ ጓል ጀቢብ ዕግብት ካብ ዓዲ ኵሉ ነበረት። ንሳ ምስኡ እናተሰደት ከላ ከምዚ ዝስዕብ ትደርፍ ነበረት።

ዲብላ ጋድም ዓደርደ

ድብ ከደን ንበደ

ቅድሚኡ እውን በዚ ገረዊት ስለ ዝጸንሑ ከምዚ በለት፡-

አፍ ገረዊት ዓንበረስያዅ

ኒንማ ሺተል ኵረፋዅ

ኣብ ሕንተተረ ገረዊት ብሌን ጥልያን ክወጽእ ኣብ ጥሙእ ይነብሩን ይሓርሱን ነበሩ። ካብ ኣብኡ ዝነበሩ ዓዲ ቡላ ዑቍባንስኤ ጃውጅ ኣብ ቅርጡጠት ንሓርስ ነበርና ይብል። ምስኦም እዞም ዓዲ ገርዓንታ ነበሩ። ካብኦም እኳ ብዓል ቢያኑ ኣስገዶም ሎሚ ከዓ ደቁ አደምን ኣድምን ሓማድንሓምደን ኣለዉ። በዚ መሰረት ኣብ ናይ ቀደም ዳመር በር ወድ ብያኑ ክሳብ ሎሚ ዝጽዋዕ ኣሎ። ብኣሰሩ እውን ሎሚ ኣብ ሺተል ግራት ኣለዎም።

ወልደስላሴ አነቢ

ባህሊ

ሞት ዓደርዓይ

ወራር ደቂ ተርቀ - ብሮት ኣብ መርዓ በርህ ረጢ ናብ ማርያ ቀይሕ  መርዓት ክወስዱ ውዒሎም ክምለሱ ከለዉ ገንደር እድሪስ (ዓደርዓይ) ተሪፍና ደም ዓድላን ገንደር ነደቅስ ቢሎም ዝኾነ እዩ።ኣብዚ ክልተ ካብ ደቂ ብሮት ዳመርን ገንደርን ደቂ እድሪስ፣ ካብ ደቂ እዙዝ መስመር ካብ እዳድን ወልዳ ወድ ወለታ ኣብኡ ሞቱ።

ድሓር ብከትሊ ንሊለት ዳመር ኣብ ነታብ ኣፍመላጸ ተኣቲያ ዝነበረት ዘኻትም ምስኣ ዓበዩ።

ጸኒሑ ከብቲ ናይ አረይ ናይ ጋብርን ወልደጋብርን ደቂ ዳመር ኣብ ባርካ ከባቢ ኮከን ባርያ ምስ ዘመትወን ንዓዲ ብሮት ርድኡና ምስ በልዎም ኣብይዎም፣ ሽዑ ናብ ወዲ ሊለት ምስ ኣርድኡ ምስኦም ረድኡ። ካብ’ዚ ታሕታይ ባርካ ክልተ ለይትን መዓልትን ተጓዒዞምወጺእና ቢሎም ሓንቲ ላም ሓሪዶም ማዲዮም ክበልዑ ምስ ተቀረቡ ብማዕዶ ወዲ ሊለት ርእዩ ንኣኦም ድሕሪት ሓዲጉ ንወረርቲ ከብቲ ዳመር ወድ እድሪስ ዘሚትኩም ትድሕኑዶ መሲልኩም ቢሉ እናጨርሐ ብፈረስ ምስ ዞሮም ካብ’ቲ ጥብሲ ከይበልዑ ሃደሙ። ሽዑ ኣርኪቦም ከብቶም ሒዞም ጠሚዮም ስለ ዝነበሩ ካብ ሥጋ ጓል ሐግዶ ቢሎም በሊዖም ድሓር በዚ ኣስለሙ።

ካብኡ ምስ ኣሕዋቶም ተጋዲቦም ስድራ ቤቶም ኣብ ከረን ከለዉ ኣብ ሓረት ጭንድቅ ከረሙ። ኣብ’ዚ ከለዉ ጨባዕ ኣኮኦም መይቱ ተሰኪሞም ኣብከረን ኣቅበርዎ።ካብኡ ኣሕዋቶም ምእንቲ ከየዝምትዎም ፈሪሆም ብሽማገለ ኣለሚኖም ንመተዓረቂ እዚ ኣብ ሳብራበጁ ዝርከብ መሬት ኣልኣሚንን ዓሊን ዝሓርስዎ ልዕሊ ግራት ዓዲ ልባብ ዘሎ ብሓደጋ ገባር ናይ ዓዲ ከዳ ዝነበረ ሂቦምዎም ብዚተዓርቁን ሓደሩን።

ኣስፈዳይ በየነ

ኣሸራ 1/13/82

ባህሊ

ሕመድ አረይ ነታባይ (ብጽርየት ደሙ) ንድግለል ጀላኒ (ንሓዉ - ነታባይ) ኣዲኡ ብሪቱ ክርስቲያን ስለ ዝነበረት ብዙሕ ይንዕቆን የዋርዶን ነበረ ይብሃል። ሰላም ክብሎ ከሎ ኣብ ክንዲ ብትግረ ዝዛረቦ ከመይ ሓዲርኩም ይብሎ።

ስለምንታይ ከምዚ ትብል ምስ በሎ ወዲ ብሪቱ እንታይ ሰብ ኢኻ ይብሎ። በዚ ጀልኒ ካብ ናትካ ሰብ ሰበይ ከምዝበዝሕን ከምዝሓይሽን ቢሉ ቤተ ሰብ ኣዲኡ ዝኾኑ ካብ ከበሳ ክሳብ ትግራይ ሰብ ጠለበ። በዚ ክንዲ’ዚ ዝኣክል ሰብ መካዳ ሰብ ብረት ነፍጢ ሰብ ጕራደ ኣብ ዓቍርደት ተኣኪቦም መጺኦም ንዓቍርደት ኣጨነቁላ።

ካብዚ ንሕመድ አረይ ሕሙም ኢኻ ሓኪም ክትርአ ቢሎም መርፍእ ኣውጊኦም ንዓዱ ክምለስ ከሎ ኣብ ዳዕሮታይ ሞተ። ብቀውዒ ዝሞተ አውድ ናቱ ከየቋረጽ ሓጊዩ ብኣየት ወድአ። ኣብ’ዚ 300 ኣግማል ተሓርዳ ይብሃል። እዞም ናይ ቅጥቂጥ - ሺተል - ኣዛብእ ሽዑ እዮም ዝበዝሑ ።

ሰብ ከካብ ገቢለት ከብቲ የምጽእ ነበረ። በዚ ዓድ ሓደምበስ ገልሒት መንባ ኵላ ሰኒሒት የዎ ድቦ ተባህለ። ከማኡ ኩስታን ዘምተተና ብሌን ዘምተተና ወኵላ ከበሳ ዘምተተና አብ ኣምና ንዓ ርድኣና፣ ኢዘብጥ እባ ኵርባጁ ኢነቅም እባ ኣፉሁ የዎ ድቦ ቢለን ኣንስቲ የልቅሳ ነበራ ይብሃል።

ኣስፈዳይ በየነ

ኣስመራ 1989

Culture-History

ባህሊ

  ምንዓምር ቀደም ኣብ ዳመር ከለዉ ቍራዕ እትሰርሕ ብዘይካ ሓንቲ ሰበይቲ ኣይነበረን። ንሳ ሰሪሓ ብገመል ክትሸይጥ እንተኸደት ለውጡእኽሊ መሊኣ ትምለስ። ሒላብ ኣይጸርቡን ካብ ከረን ይገዝኡ ነበሩ።ሰኾና ዝብሃል (ዓብይ ሓምሓም) ነበሮም። ብኣኡ ይሰትዩ። ብዝተረፈ መስተዪኦም ሀውት ነበረ። ንደልሚ ዘጓፍ ቅድም ዒባ የስቲዩዎ። ድሓር ድማ ኣብ ክንዲ ህምቦይ ቅራፍ ጋባ የትዪዎ።

ስፈ ከምቲ መሬት ምስራሕ ዘፈልጡ ኣይፈልጡን። ቶፋ ኣምስራሕ ኣይፈልጡን ብሃወት ይሓቍኑ። መግቦም ዝበዝሕ ጸባ ነበረ ከመይ ኣይሓርሱን ነበሩ።

ኣብ ዓዶም ነታባይ መጺኡ ክቅመጥ ሕዋሩ ይተክል ኣብ ቅድሚኡ ዳስ ይገብሩሉ። ጋሻ መጺኡ ኣሎ ንዓዲ ኣውጁ ቢሉ ንሓደ ይነግር። ይእወጅ በብወገኖም ነፍሲ ወከፎም ሓሓሊቦም ጸባ የምጽኡ ይእከብ ድማ። ምስ ጨረሹ ብሓንሳእ ይሰትዩ። ገለ ገሸሺት (ገዓት) መዲደት ( ዝበዅዐ ገዓት) ኣይትገብሩልናንዶ ይብል። ካብ ናይ ኣግሪህ ብላዕሊ ይቅበል፣ ንፈርሱ ንደቁ እውን ኣብ ዓዓዲ ይመቅርሖም።

ንሱ ብወገኑ መንግስቲ እንተ ጠየቀ ብዝኾነ ይኽፋእ ይጸብቅዝምልሸሎም ንሱ እዩ። ወላ ኪሳራ ባዕሉ ይኽእሎ።

መሓመድ አረይ ምስ ሞተ ሰለስተ ወርኂ ኣውድ ናቱ ምስ ሀቦ ገበሩ። 70 ከብቲ ተሓርዳ 70 ዝኾና ተሰጣ ከምኡ 300 ኣግማል ተሓርዳ። ንሱ ተጠያቂ ናይ ምናዓምር ነበረ።

ሓምድ ፈረጅ ናይ ድግለል ጀላኒ ኣገልጋሊ ነበረ። በብቍሩብ ሥርዓት ምናዓምር ለመደ ካብኡ ኣስኮላ ኣቶ ድሓር ድማ እንዳ ሓሰኖ ንድግለል ይጸልኡ ስለ ዝነበሩ ስልጣን ክሕዝ ሓገዝዎ።

ካብ ንብረት ምናዓምር ዝበለጸ ገዛኦም (ኣግነት) እዩ። ዓራቶም መጀመርያ ከሸት ኣብ ልዕሊኡ ደንቃ ኣብ ልዕሊኡ ሰፈዲ ኣብ ልዕሊኡ ድማ ዓለጀት ይገብሩሉ።

ባሻይ አረይ ዓብደላ

ባህሊ

ነታብ

ነታብ ኣካን ላዅል ሓደርድኖ (ገእይድኖ) ጀረበነን ናቀልብሰነክ አር ብረዲ ወሳ ብረዲ ግንፊላ ብረዲ አዊል አረርሳዅን ይኖ ጓነኵ። ኒልድ አር ብሪል እንትኖ እንኤር አደረስ ይና ፍትሕ ግን ይኖ ኒ ኤርሲ ገቢስኖ ቁኑ ሰጘነኵ።

ወሳ ኣካንሊ እንተረነን ይኸ በጀኽረሪዲ ዋጅቢዲት ናአርደትልድ አድኖ ናሹሺ መንሕስቱኑለን ሰጘነኵ። ኒሰና ግንፊለል ሀቡኑ ሰጘነኵ። ናን ህምቡንትክ መወርስድኖ ጀረበነን ወሰልድር ግንፊለልድር እንናአደረስ ባርኖ ናላውድ ረቀብድረሪትክ ናሹስሺ አዱኑለን ሰጘነኵ። ሓገስተነን ይኸ ናአፍሩስዲ እንትኖ ገርደድኖ አዱኑለን ሰጘነኵ።

ኒልድ ናአዳም ክረን ኪዳ ቋሊውዲ መካናትዲት አስዩፍድ ጨረረሙኑ ሰጘነኵ። ናአርደት ና ምኺሩ እንከልግኒ ቀስብድ ግን ውረድ ተበባሑኵ ናድ ተበቡ ሰጘኵ።

እን ኒ ፈርዳ ኤር ዳግ ሹኮር በጭበጭሰው ዓቍጅእሩ ሰጘቲ። ኒልድ ኮዶ ውራ ሀቡ ሰጛዅን፣ ፍንጢረት በረኻላ እማ ፍሶ እስዲነ እንስኸስ ከትከድኖ ምክላትሊ ኤርዲ እወላ ዩ ሰጘኵ። እንዳኽር ሀቡኑ ሰጘነኵ።

ነታብዲ አስገደቁርዲ ለጛ ነሰብ ተካላን ሰጘነኵ። አስገደቁር ናጀሀትሊ ነጛ ነት በረኸትል ብረስ ድሂሱኑ ሰጘነኵ። ወንድናር ሰጘሎም ኣኽጊ ሒልድ ግን ናው ነሀቡኑ ሰጘናዅ። ህምቡንትክ ላዶን መሓቡስሊ ላ ግርዋ አስገደቁራ ምኺሩዅ ሰዃ ኒቍርዲ ሓበስቶ ቋልዅን።

ኒጛ ውራ ዮሰነሉ ከንቲባ ዕስማንሲ ኒእኽርድ አውድ አመረድ አመራ እንአስገደቍርዲ ህምበው ዓልያታ ማልድ እስቱ ሰጘኵ።  ንድኻ ላኳራ እናሓበስትኑዅ ይኑ ግጅነው ዓይለትሊ እንትኖ ጊሚላ መርሓይቲ አድኖ በረኽድኖ ጣምብኑዅ። ንር አደራይፋልኩም ኒሂቲ ሀበገና ይኖሰነሎማ ወንተርኖ ኒ ፈራዕድ ድዊነ ከንቲባ ዕስማንድቁር እንትኖ ጊሚለት ደንጎብኑዅ። እናነወያ ንብረትሲ ዕንጠርኖ ዓለይድኖ ተርይኑዅ። አስገደቁር ይኸ ናት እንገት ንብረት ሻኽገው ሜሪትል ከሰስኖ ሻኺስንዅሎም። ማለት ሓደኖኻ ሱዳን ፈሩኑ አርንዅንሎም ይኖ ማሕከመትድ ሓብበሲስኑዅሎም።

ናን እንግሊዚ ወክትሊ እንምኺሩ መሀርስኖሰና እና ፍትሕ ኒስ ነጨግኑዅሉ ኣማ ና ከውሲ እክብኖ ሓለይኑዅ።

አሰናይ ምስል ሓለብና ምሰ ንዋይ ክምዔራ፣

አሰናይማ ምስል ዓሸርና ልዔ ወእድን ማቴላ፣

ኣሰናይማ ምስል ሓረስና ሽዕር ወግንቦ ማሸላ፣

ለፍርድማ ፍርድ በልሰዩ ክም ለብልሰት እንጌራ²፣

ዲብና ምትሓዜ ሀለት ቤት አስገደ ወንጌላ፣

ሎሃታ ቤት ዓሊ እትሓረባ ለቤላ።

ስልማን አሻል

ባህሊ

ወራር ብባርካ

ብዘመቻ አልገደን ካብ ቦጉ ብቀውዒ ኣብ ግራውቶም ቂሾት ወጺኦም ከለዉ፡-

ጀወት ጋብር - አድከመ ኣደ ከሸዋይን ዓብደላ ወራርን ኣብ እተዘምቱሉ ጊዜ ኣብ ጊፍ ሳብር ሰግግላስ ኣጸጊዖምዎም ሓደሩ።

ሽዑ ኣስፈዳይን ሓጎስን ምስ ስድራኦም ኣብ’ዚ ጢሉ ሎሚ ዓዲ ዓምር ዘለዉዎ ግራቶም ካብ ጽላለ ቂሾት ወጺኦም ጸንሑ። ብጽብሓት ብንግሆ ዘመቲ ክመጹ ሓጎስ ኣብ ነኸርዳ ከብቲ ክሕሉ ዝሓደረ ክመጽእ ተረኽበ፣ ከማኡ ኣስፈዳይ ኣብ ጥቃ ገዛ ኣብ ግራት ጸንሐ ምስኡ ዝጸንሑ ክሃድሙ፡-

ሰበይቱ አረይት ንናይርን ሓዚላ ንደበናን ታቲያ ናውድ ብእግሩ ይኸይድ ነበረ፤ ሰይቲ ሓጎስ ንሓደ ቈልዓን ሓዚላ ንሓደን ታቲያ ነጋሲ ባግሩ ይኸይድ ነበረ።

ኣብ ወገን እዚ ሎሚ ወድ በድገት ዝብሃል ምስ ተጸግዑ ሓጎስ እናጨርሐ ምስ መጾም ሓዲጎምዎም ተመልሱ። ሰይቲ ሓጎስ ግን ኣብ መንገዲ ደኺማ ምስ ክልተ ደቃ ተጸጊዓ ዝነበረት ተማሊኦምዋ ከዱ።

ሽዑ ኣብ ባሪኖ ንሓምድ ኤሎስ ቀተልዎ። ነቶም ዝረዘምቱ ኣቡነ ዮሓንስ መለሶም።

ሽዑ ጀወት ሰይቲ ጋብር እውን ንሓደ ዓብደላ ወራር ዝተባህለ ካብ ዘይትፈልጦ ወለደት፣ ንከሸዋይ ድማ ካብ ፋይዶም ባርያይ ወሊዳ ሒዛቶምተመልሰት።

ምስ ሰይቲ ሓጎስ ተታቲያ  ከይዳ ዝነበረት (ከሳይል ድሓር ናብ ኣቶ ከልብ -መቱ ተመርዓወት ) ቈልዓ ተመልሰት። ሰይቲ ሓጎስን ምስኣ ተታሒዙ ከይደኡ ዝነበረ ገቢልን ግን ኣይተመልሱን።

ንኣቡነ ዮሓንስ ብሙያኡ ሰብ ስለ ዘድሓነ ታብ ለከማዅ በሓርልድ ይስቱዅ። ደላሊብድ (ሰቀጠው) ወዲ ዓዲ ዝኾነ እንተርእዮም ምእንቲ ከምጽእዎም ገንዘብ ይህቦም ነበረ። ነቲ ሒዝዎምዝጸንሐ እውን ምእንቲ ክለቆም ገንዘብ ይወሃቦ ነበረ። በዚ ብዘይካ እቶም ብሓደ ብቍንስል ዘምለሶም ንካልኦት ብዙሓት ኣብ ባርካ ተበታቲኖም ተሪፎም ንዝነበሩ’ውን ከምዝመልሰ ይፍለጥ።

(እዚ ወራር እዚ መጽሓፍቲ ኣንቢበ ብዝገበርኩዎ ትንተና መሰረት ብ1862 ዝኾነ እዩ)

ኣስፈዳይ በየነ

History

 

ሐምደ ራኪ አድግ ዘርኢት ኣብ ውግእ ዓቍርደት ዓንጻር ደርዊሽ ከማኡ ኣብ ዓድዋን ዝወዓለ ሓልያይ ከምዝነበረ ይንገር።

ንሱ ካብ ሕላያቱ ሐደ ኤሎስን ክፍሎምን ኣሕዋት ከለዉ ብሕነ እናተቃተሉ 12 ስለ ዝበጽሑ ኤሎስ ወክፍሎም ቅሩብ እንታ ተራየመት ዝብል ሕላይ ኣለዎ ከማኡ ንነፍሱ ከምዚ በለ ይብሃል፡-

ኣጊድ አክበኒ ሞላየ ለዓዳየ እንደ ኢመነኒ

ሐመኒ ሀላ ገሮብየ ወረኣሽየቱ ቀትለኒ፣

እብሰነት ንስኣኒ ሞላየ ለዓዳየ እንደ ኢወነኒ፣

ሰኒ ዓልካቱ ወሰኒ ትመየካ እንደ ትከልኣኒ፣

ኢመይት ወኢሓየ በዓላቤትየማ ሚኢትብለኒ፣

ወፋንጉሕ ዓምዕላ ኣኼራ እት እሳት ኣምበል ከረኒ፣

እባ ኖሼ ኣምራ ወእባ ካህን ለልብለኒ፣

ለእኪት ድበ ኣምራቱ ለሥጋየ እንዳትሓይለኒ፣

ኖሽኪቱ ነፍስየ እንቲ ወለሞላይኪ፣

በለ ይብሃል

ዑቍባስላሴ ዓሊ

 

ሕላይ ሕመድ ኣተሩ ዕተል ስልማን ዝነገረኒ  ምናዓምራይ ዝበሎ

                   I.      ምርባዓት ልጝ ባሻይ በርዳ ዲብየ ጥላላ፣

ቤት አስገደ ወነታብ ኦሮ ሓግለት ድቃላ፣

ሽመት ለደብር ኢትዕረግ ምን ለሰብ ሓላላ፣

እናስ ሰኒ ለገብኣ ሓጎስ ወድ ተምነዎ ወታላ፣

ጋባት ወአከሪት ኵለን ለሕበር ደረራ፣

ወድ ኃይለመለኮት ለሽመት ለፍትሓ ወዳ እላ።

ምርባዓት ናይ ባሻይ ገብረ ቅዱስ እዩ። ከምኡ መበሊኡ ቤት አስገደን ነታብን ምስ ካልእ ዝዓሌቶም ስለ ዘይዋሰቡ ዝነበሩ ሓያላት ብዘይ ኣሰር ክጠፍኡ ስለ ዝረኣየ ኣስጎንጕኑ እዩ።

                 II.      ንጉሥማ ሠኒ አደጋ ገበይ እንዳ ነተቅብል²፡

ሽመት ለደብር ኢዕረግ ወለሓጭ ጭገር ኢተብቅል፣

ዳርካ ህመድ ወድ ሙሳ ካፈለቱ መመስል፣

ቀረውየት መንሱራ ጋዶቱ ወመስተንክር፣

እትሸዋረት ፈረሱ ባህመድቱ በለው መቀትል።

 

                III.      ሌሊት በርቅ ኢሰክባ ከበሳይት ለለዓሉ፣

ሰሩ ለፈዳብ ወዳዩ እትማል ጸሩ ድራሩ፣

ሰሩ ለሓዋን ወደዩ እት ረቢቱ ለድራሩ፣

ሌሊት ለበርቅ ኢሰክባ ከበሳይት ለለዓሉ፣

ሰሩ ለዓጣል ሀበዩ ለከልማ ዓሳሩ፣

ወሰሩ እንሳ ሀበዩ ከጣብጥ ሀላ ሓሳሉ፣

ወሰሩ ለኣሓ ሀበዩ ከዳይዲ ሀላ ኣጓሉ፣

ሌሊት ለበቅ ኢሰክባከበሳይት ለለዓሉ²፣

ዓድ ለለሀይ በርካቱ በርካ ለይ ታሓቱ፣

ሰሩ ለሐለንጋይ ክፉልቱ ሰሩ እብሚ ካፈላ።

 

ነዚ ዝበለ ጊዜ ዝለውጦ ምስ ተመልከተ ኣስተንቲኑ ዝበሎ እዩ።

ካልእ

ሕላይ ምናዓምሩዅ ደገመው

                   I.      ዎ ድመልናዲ እኩይቱ፣ ድመልናዲ እኩይቱ፣ ድመልናዲ እኩይቱ፣ እንደደማ ኢሰተ፣ ድመልናዲ እኩይቱ²፣ ምን ውላዱ ልትፈንተ፣ ድመልናዲ እኩይቱ አከይ ሐበን ኢፈተ፣ ድመልናዲ እኩይቱ ምን ኣጅፋሉ ልትፈንተ፣ ድመልናዲ እኩይቱ እግል ኣባይ ልትገሰ፣ ድመልናዲ እኩይቱ ለሐዋኒት ኢፈተ፣ድመልናዲ እኩይቱ ድመልናዲ እኩይቱ እሳት በኑ ልትከረ፣ ድመልና ለሸረክቱ ለአባይ ልትገሰ፣ ድማልናዲ አብ ዓሸራቱ ለዓጭሞታት ልፈንተ፣ ድመልናዲ እኩይቱ እንደ ጠምዓ ኢሰተ፣ ድመልናዲ እኩይቱ እንደሰፍራ ኢአተ፣ድመልናዲ እኩይቱ ድመልናዲ እኩይቱ ለሓዋኒት ኢፈተ፣ ድመልና ቀጠጦቱ እንዳ ጠብጣ ኢፈንተ፣ድመልና ለቀጠጦቱ እንዳጠብጣ ኢፈንተ፣ድመልናዲ እኩይቱ ድመልናዲ እኩይቱ እንደሰካ ኢአተ፣ ሰነትዲ ወደካ ምንገብእ መለሀይ ንዓ ንትገሰ፣ ንትገሰ ምንድ ኢትብል ዳር ሕድቱ ለበደ፣ ሐዋኒት ምን ተሐደሕናማ ኢንትገሰ፣ ሰመራታት በጣሕና ሰርና ዓድዃላቱ ልትዓደ፣ ንትገሰቱ ምን ትብል እግል ውላድ ሕድ ንግመ፣ ንትገሰቱ ምን ትብል እግል ሓዋኒት ኢንትገሰ፡ ንትበኣስቱ ምን ገብእ ንትበኣስቱ በኣስ ኢንሓደ፣ በኣስናቱ ምን ገብእ ዳራትናቱ ልበደ፣ ኣስመራታት ከየድና ምን ውላድናቱ ንትፈንተ፣ ኣስመራታት ከረና ኢማይናቱ ንሰተ፣ ንትገሰቱ ምን ትብል እብ ሐበን ንትገሰ።

                 II.      ዎ ምን ተሐት ለሕሊል በሰስና፣

ሰማ ኤበት እት ሊካ፣

ጅንጉላይት አሲር ቦላ ቀጢን ወሪዳ፣

ከካራ ላታ ሸዋሪብ ከፎ ልውዕል ምን ሂጋ።

ኣሓና ሰቦት መተባ² ጎባይ ረኣስ ክላሉ

ወወላዲ በቅል ሰማዕናሁ።

ዕተል ስልማን

 

What do we know about Zamat Wed Ukud?

What do we know about Zamat Wed Ukud?

ماذا نعرف عن زمات ود اكد احد الذين قاومو الاستعمار الإيطالي في بركة؟

From a local history research by Abba Kibrom Tseggai

Zamat Wed Ukud was a Nabtab (nobility of the Beni Amer) and was a well-respected person among the Beni Amer for his bravery and justice.  He lived in upper Barca, and his village is still named after him. When Alula invaded Senhit in October 1880, one of those killed was Gladios Shekai, who was a friend of Ukud. When Ukud, who was in Keren, was told about it and that Alula’s army took cattle and passed through Shinara, Ukud met them there, killed many of the soldiers, and brought back the looted cattle.

He was also fighting the Italian colonial army. Deglel Ali Hassen (the chief of the Beni Amer tribes) was jealous of Zamat as he was more respected than him. The Italians were not able to catch him, so they asked for advice from Deglel Ali Hassen.  Deglel told the Italians that Zamat trusted only his close relative, Humed Arey, a Nabtab of Ad Ali Bekhit. Humed Arey convinced Zamat that the Italians would not harm Zamat if he returned to everyday life. Zamat believed him and came back, but Humed Arey arrested him and submitted him to the Italians, who imprisoned him at Nakhra, which was a notorious island prison during the Italian rule. As a reward for arresting Zamat, Humed Arey was made to rule Ad Ali Bekhit.

Humed Arey used to despise Deglel Ali Hassen because he married a Christian, named Beritu. Humed Arey used to talk in Tigrinya to the Deglel instead of talking to him in Tigrait. Deglel used to tell Humed Arey that he had a larger family because he married Beritu. As a show of his broader family, he invited all his wife's relatives in the Eritrean highlands and Tigray to Agordat. Many attended the invitation to visit Agordat.

ماذا نعرف عن زمات ود اكد احد الذين قاومو الاستعمار الإيطالي في بركة؟

من بحث في التاريخ المحلي بواسطة ٱبا كبروم ظقاي

كان زمات ود اكد من نبلاء البني عامر، اي من النتاب وكان شخصًا يحظى باحترام كبير بين البني عامر لشجاعته وعدالته. عاش في بركة لعال ، وما زالت قريته تحمل اسمه. عندما غزا ألولا سنحيت في أكتوبر ١٨٨٠ ، كان قلاديوس شيكاي أحد القتلى ، وكان صديقًا لزمات. عندما تم إخبار أكد عن ذلك، و كان في مدينة كرن ،  وتم إخباره ايضّا إن جيش ألولا نهب الماشية ويعبر قرية شينارا ، التقى بهم زمات هناك ، وقتل العديد من الجنود ، وأعاد الماشية المنهوبة.

كما كان يقاتل الجيش الاستعماري الإيطالي. شعر دقلل علي حسن (ناظر قبائل البني عامر) بالغيرة من زمات لأنه كان أكثر احتراماً منه. لم يتمكن الإيطاليون من القبض عليه ، لذلك طلبوا النصيحة من دقلل علي حسن. قال دقلل للإيطاليين إن زمات يثق فقط بأحد اقربائه ، المدعو حمد أري ، وكان من النبتاب من قرية عد علي بخيت. أقنع حمد أري زمات بأن الإيطاليين لن يؤذوا زمات إذا عاد إلى الحياة اليومية. صدقه زمات  وعاد ، لكن حمد أري اعتقله وسلمه للإيطاليين الذين سجنوه في جزيرة ناخرة  سيئ السمعة. كمكافأة لاعتقال زمات ، تم تكليف حمد أري بحكم  عد علي بخيت.

اعتاد حمد أري على احتقار دقلل علي حسن لأنه تزوج من مسيحية اسمها بريتو. اعتاد حمد أري التحدث بلغة التجرينية مع دقلل بدلاً من التحدث إليه  بل التقرايت. اعتاد دقلل أن يخبر  حمد آري أن لديه عائلة أكبر لأنه تزوج من بريتو. كعرض لعائلته الأوسع ، دعا جميع أقارب زوجته في المرتفعات الإريترية والتقراي إلى أغردات. لبي العديد الدعوة لزيارة أغردات.

 

---------------------------

ዘማት ወድ እኩት

ብ ኣባ ክብሮም ጸጋይ

“ሽሕ’ኳ ግዜኡ ብልክዕ ንምፍላይ እንተዘይተኻእለ፥ ካብ’ቶም ኣብዚ ናይ ፈለማ ዓመታት መግዛእቲ ኢጣልያ ዝተላዕሉ ተቓወምቲ ሓደ ዘማት ወዲ እኩት ነበረ። ዘማት ኣብ ባርካ ላዕላይ ዝቕመጥ ናይ ዓድ ዓልበኪት ናብታብ እዩ ነይሩ። ቅድሚ ምምጻእ ጣልያን ከኣ ብጅግንነቱ ብሕዝቢ ፍትው ነበረ።ድግለል ዓሊ ሓሰን ድማ ብህቡብነት ዘማት ይሰግእ ስለ ዝነበረ ይጠማመቶ ነበረ።

ጣልያን ምስ መጸ እምበኣር ድግለል ዓሊ ሓሰን ንዘማት ጸላኢ መንግስቲ ጣልያን ኢሉ ከሲሱ ከጥቅዖ ደለየ። ዘማት በዚ በብግዜኡ በረኻ ወጸ።ንኢጣልያውያን ክቃወም ከእ ጀመረ። ኢጣልያውያን ዘማት ኢዱ ክህብ ጸዓሩ፥ ግን ኣይሰለጠሎምን። እንተኾነ ኣብ መወዳእታ ድግለል ዓሊ ሓሰን ንኢጣልያውያን ንዘማት ከእምን ዝኽእል ሓደ ዘመዱ የቅርበሎም። ኢጣልያውያን ብኡ ኣቢሎም ንዘማት ኢዱ እንተሂቡ ብሰላም መነባብሮኡከክይድ ከምዝኽእልቓል ኣተዉሉ። ዘማትነዚ ኣሚኑ ኣተወ።ኢጣልያውያን ከኣ ተቐቢሎም ኣብ ናኾራ ኣሰርዎ።ብኣኡ ገቢሩ ድማ ጠፍአ።”[1]

ዘማት ወድ እኩት[2]

ኣምና ኣቦኺ ካብ ዝውለድ ተጻዒዱ ኣይፈልጥን

ኣይፈርሕን’የ ኣይርዕድን እምቢ ኣይንብርከኽን

ከምሰብኣይ ስረ ኣጢቀ ንጣልያን ኣይክድምን

ኣዋልድ ደጋን ዓድ ኩኩይንተዓዘባኒ

እብገስ ኣሎኹ ክትምስክራ ርኣያኒ

ካብ ጸላኢ ገጸይ እንተመሊሰ ፈሪሑ ክትብላኒ

ፉጢት ሓዋይት ካብ ሎሚ ጀሚርኪ

ግዓሪ ነቕዊ ግለጺ ጓሂኺ

ነእዳው ፍቱሕ ንዘይተኣስረ ንገሪ ኢኺ

እምባር ሴፉ ዝመዘዘ የለን ዘድሕነኪ

ኣንቲ በኺታ እንታይ’ዩ ዘሕዝነኪ ዘሎ

ኣብ ኢደይ ሞቊሕ የለን ኣበይ’ከ ኣሎ

ኣምባር ኢድ እዩ ግደማ ዝዓሰሎ

ኣምና ጓለይ ጅግና እየ ከም ኣቦታተይ

ካብ ዝውለድ ዕዉት እየ ምእንቲ ኣሕዋተይ

ኣግማል ዓድ ኩኩይ ጠፊኤን እየን ነይረን ተዘሚተን

ትማሊ ትማሊ መሊሰየን ካብ ጸላኢ መንዚዐየን

ዋናታተን ተረኪቦምወን ናብ ደምቢኤን ኣቲየን

ማጆር ‘የ መጆር ኣይግረምካ

ወላ እንተ ኣሲርካየን ነኣእዳወይ ጠሚርካ

ልምዲ’ሎና ምውጣሕ ፈረስ ዝያዳ ክእለትካ

ካብ ኮረሻ ክንዕሎ ማለት ዘበት እዩ ኣይምሰልካ

 

---

[1][1] ዘምህረት ዮውሃንስ መኸተ ኣንጻር ኢጣልያዊ መግዛእቲ ኣብ ኤርትራ ኣስመራ ታሕሳስ 1991 ገጽ 32

[2] ካብ መጽሔት ሳግም ቅጽ 2 ቊ። 11 ሕዳር 1990 ገጽ 27

 

  

Obituary: Berhane Woldegabriel: A noble universal human being

 

Obituary: Berhane Woldegabriel: A noble universal human being

I knew Berhane for almost the last 50 years, and we have been very close since then. We regarded ourselves more as brothers than friends. I knew his family as he knew mine. We knew the details of those we were not lucky enough to meet. If there was a Muslim holiday, I was the first to wish him a nice one and vice versa.

The first time I knew him was when he was assigned as a national service student from Addis Ababa University in Agordat. I think it was his choice to come to Agordat. I was a 1^st-year student, and he was a 3^rd-year student. He used to have contacts with the ELF when he was there. I moved to Sudan in 1975 as a student of the University of Khartoum, and he followed suit a couple of years later, and our relations consolidated. I joined the Sudan Commissioner for Refugees (COR) in 1982, and he joined COR a few years later. We were based in Showak, and we were the only refugees who were department heads in COR. I was head of the Veterinary and Animal Production Department, and he was the Head of a newly established department of Communications. He later moved to Khartoum and worked for Sudan Now, the oldest English speaking magazine in Sudan. He wrote many interesting articles, some of which were investigative, for the magazine and was a famous journalist there. We worked for the cause of Eritrean refugees in Sudan.

In Khartoum, Berhane was a member of the EPLF, to begin with. In one of the meetings, a cadre stated that EPLF had ideological differences with the ELF. Berhane challenged the cadre that there were none. The cadre angrily told him, ‘Wuzaa’ which means, ‘get out, get lost.’ That was his last time with the EPLF; he never returned.

We had two big dreams that were not materialized, writing a children’s book with illustrations in local Eritrean languages and a non-political magazine that addressed social issues that face refugees. I hope somebody will fulfill that dream about the Children’s book. We were very close to fulfilling the latter. After many efforts, Berhane secured permission from the press and publications’ commission to publish the magazine. On June 29, 1989, we stayed late at night to review the first issue in his office and went to bed late. I woke up early in the morning, and when I opened the radio, there was just military march music, which was an indication of a coup. Later came the first proclamation of the Omer Al Bashir coup, which was to rule Sudan until last year. It was a sad day, and there was no way we could publish the magazine afterward.

A few months later, Berhane had to leave Sudan as the Islamist government was planning to arrest him. He got a tip from a friend and thus went suddenly to the UK where he stayed since then. I used to meet him whenever I visited London, and he once called me in Oslo. I very much enjoyed his company and the intellectual discussion we had. Every time I visited London, he would take me to his Sudanese friends who respected him very much. But his friends included different nationalities, Ethiopians, other Africans, Arabs, Jews, British and others, and all walks of life. London would be empty without him.

There is another story about the publishing of the magazine. A friend of his in the EPLF arranged for Berhane to meet Isaias Afwerki in the field. He was invited to see developments in the field. During his stay, he met Isaias, who proposed that the EPLF could fund the publication. Knowing that Berhane was a famous journalist in Sudan, the EPLF wanted to win him. Berhane did not accept the offer as he knew it would not be neutral if funded by the organization.

As a person, Berhane was kind, generous, caring, considerate, trustworthy, and accepting of others as they were. He was firm in his beliefs but non-confrontational. He worked hard to bring Eritreans of different ethnic, religious, and political backgrounds. His last project was to get all Eritrean political organizations together, a meeting that was supposed to take place in London in March this year. If he disagreed, he did so with respect. He had asked me to chair the meeting. The meeting did not materialize due to the Covid-19 pandemic.

Among other duties, he was a member of the Board of Trustees of the Eritrean Education and Publication Trust. He served as Tigrinya Teacher at SOAS, Language Centre, the University of London since September 2008. He was an experienced educator with broad experience in non-profit Organizations, Intercultural Communication, Policy Analysis, Translation, and Lecturing. He studied at the universities of Addis Ababa, Khartoum, and Leeds. He also worked for Search and Rescue Operations in the Mediterranean before its closure.

He will be deeply missed, but one lives with the pleasant memories I had with him in 5 decades. May his soul rest in peace—my condolences to his children, his brother and sisters, and all family and friends.

______________________________________________

Video Assenna: Interview with Berhane Woldegabriel on Search & Rescue Operation in the Mediterranean in 2017

https://www.youtube.com/watch?v=sWvvwojiBeI

He wrote several articles for international journals, some of which are:

1.     https://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/03056249608704181

2.     https://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/03056249308704031